Zgodnie z definicją akwarystyka odnosi się do hodowli i pielęgnowania zwierząt oraz roślin wodnych,w sztucznych zbiornikach, zarówno amatorsko (hobby), jak i zawodowo. Celem odtwarzania w ten sposób naturalnego środowiska ryb lub roślin jest obserwacja ich rozwoju, zachowania oraz rozwijanie swojej wiedzy z tego zakresu. Ze względu na środowisko wodne akwarystykę dzielimy na:
Pierwsze wzmianki o przetrzymywaniu ryb w sztucznych, otwartych zbiornikach w celach konsumpcyjnych sięgają już czasów sumeryjskich, około 2500 lat p.n.e. Kolejne archeologiczne dowody pochodzą z okresu Babilonu oraz starożytnego Egiptu (około 500 lat p.n.e.). W czasach Imperium Rzymskiego przetrzymywanie ryb w niewoli nie miało już tylko na celu utrzymania ich świeżości na stołach, ale także pełniło funkcje rozrywkowe. Były one trzymane w dużych, marmurowych, otwartych basenach – często połączonych z morzem. Z czasem trafiły pod dachy domostw w mniejszych, marmurowych zbiornikach, w których w około 50r.n.e. zastąpiono jedną ze ścian szklaną taflą, aby ułatwić obserwację przetrzymywanych okazów.
Dekoracyjna i selektywna hodowla pojawiła się dopiero około IX-X wieku naszej ery w Chinach. To tutaj zapoczątkowana została hodowla karasia złocistego (powszechnej złotej rybki), którego dotyczył kategoryczny zakaz spożywania. Początkowo przetrzymywano go w oczkach wodnych , następnie zaczął wkraczać na salony i trzymany był w glinianych, później porcelanowych wazach. Z czasem były to coraz mniejsze naczynia, które kształtem przypominały obecne „szklane kule”. Sukcesywnie, wraz z rozwojem żeglugi morskiej, złota rybka zaczęła podbijać kolejne kraje. I tak około XVI wieku dotarła do Japonii, a już w XVII wieku pierwsze okazy można było podziwiać w Europie (chyba najstarsza wzmianka o jej hodowli pochodzi z pamiętnika pewnego Anglika Samuela Pepysa, który w 1665r. wspomina, że miał okazję podziwiać u jednej ze swoich znajomych złotą rybkę trzymaną w szklanym naczyniu). Złote rybki trzymane były w małych szklanych naczyniach, słojach, ceramicznych misach. Z czasem były to coraz bardziej ozdobne zbiorniki – zazwyczaj o froncie wykonanym z tafli szkła, pozostałych ścianach wykonanych z drewna lub skał metamorficznych (tzw. łupków), które razem były zlepione specjalną żywicą. Spód stanowił metal lub również skała metamorficzna. Zbiorniki te były tylko ogrzewane otwartym płomieniem, zazwyczaj gazowym, umieszczonym pod dnem zbiornika.
Przełom w hodowli ryb oraz szerszego rozpowszechnienia tego zjawiska przyniósł XIX wiek. W 1836r. angielski lekarz N.B. Ward skonstruował i spopularyzował szklane, przenośne pojemniki do uprawy i transportu roślin (dzisiejsza mini szklarnia). Zaproponował także użycie tych skrzynek do przechowywania tropikalnych zwierząt. Swój pomysł urzeczywistnił w 1841r., kiedy to stworzył zbiornik wodny z roślinami i sztucznymi rybami.
W tym samym czasie eksperymentowano ze stworzeniem pierwszych, sztucznych zbiorników morskich. Za pierwszą twórczynię takiego stabilnego zbiornika uznawana jest Anne Thynne, której udało się z powodzeniem przez trzy lata, począwszy od 1846r., hodować w nim koralowce, gąbki oraz wodorosty.
Eksperyment stworzenia stabilnego zbiornika słodkowodnego z wykorzystaniem ryb (tym razem prawdziwych), roślin oraz innych zwierząt wodnych (w tym wypadku ślimaków) kontynuował po Wardzie angielski chemik Robert Warington. Swoje spostrzeżenia oraz odkrycia opublikował w 1850r. w czasopiśmie „ ChemicalSociety’s”. Jego główne odkrycie dotyczyło ścisłych zależności zachodzących pomiędzy roślinami wodnymi a organizmami zwierzęcymi. Z jego obserwacji wynikało, że pomiędzy roślinami a rybami wywiązała się swoista równowaga biologiczno-gazowa (odkrył nic innego, jak fakt wydzielania tlenu przez rośliny wodne, który jest niezbędny do życia zwierząt, a pobierania przez nie dwutlenku węgla, który jest wydychany przez zwierzęta). Równocześnie zaobserwował, że woda w zbiorniku paruje i należy ją uzupełniać.
Warington swoją pracę i eksperymenty kontynuował dalej, tym razem z akwariami morskimi. Opracował on wzór zbiornika całkowicie szklanego (z wyjątkiem dna) w żeliwnej ramie. Projektem tym wzbudził szerokie zainteresowanie i został poproszony o pomoc w stworzeniu publicznego akwarium na terenie Parku Regent. W tym okresie podjął współpracę z angielskim przyrodnikiem i podróżnikiem Philipem Henrym Gosse, który zaproponował mu pomoc w dostarczeniu materiału morskiego do dalszych badań – roślin i zwierząt. Warington nadal pracował nad opracowaniem technik utrzymania jakości wody z wykorzystaniem równowagi między światem fauny i flory. W ten sposób Gosse dostarczył chemikowi dwa słoje z wodorostami morskimi, co czyniło jego całkowity wkład w powstanie projektu. W 1853r. otwarto pierwsze publiczne akwarium dla mieszkańców Londynu, którego twórcą był właśnie Warington.
Co ciekawe, do 1854 roku, na określenie sztucznych zbiorników do przetrzymywania ryb i roślin używano terminów „wiwarium wodne” lub „aqua-wiwarium” . Ten stan rzeczy zmienił dopiero P.H. Gosse, który w swojej publikacji użył stwierdzenia „akwarium”.
W tym samym roku oraz kolejnych latach następowało stopniowe rozpowszechnianie akwarystyki wśród szerszych kręgów. Wszystko to za sprawą niemieckiego przyrodnika Emila Adolfa Rossmaessler, którego celem było zapoznanie rodaków z tematyką nauk przyrodniczych. Opublikował on w familijnym magazynie „DieGartenlaube” (tabloidzie, ale nie w dzisiejszym tego słowa znaczeniu) artykuł o dźwięcznym tytule „Ocean na stole” („Der Ocean aufdemTisch” – 1854r.), a następnie artykuł „Jezioro w szkle” („Der See im Glase” – 1856r.). Artykuły te wzbudziły szerokie zainteresowanie właśnie taką formą hodowli zwierząt. W związku z tym, w 1857r., Rossmaessler wydał książkę „Akwarium słodkowodne”, w której zawarł szczegółowe informacje na temat konfiguracji zbiornika, utrzymania go w należytym porządku oraz wskazówek dotyczących pielęgnacji złotej rybki, strzelby potokowej i ryb z rodzaju misgurnus (piskorzy).
Ekspansja kolonialna, pojawienie się nowych tropikalnych i kolorowych gatunków ryb (początkowo wielkopłetwa wspaniałego w 1869r. oraz bojownika syjamskiego w 1874r.) zapewniło rozkwit akwarystyki na całym świecie (przede wszystkim ewolucję urządzeń akwarystycznych) oraz rozwój nauki o rybach – ichtiologii. Jednak przez długi czas było to hobby dostępne jedynie dla zamożnych osób.
Rozwój akwarystyki był i jest nierozerwalnie związany z rozwojem ichtiologii. Ichtiologia jest obecnie nauką o rybach, w zakres której wchodzą systematyka, paleontologia, fizjologia, morfologia, ekologia, rozmieszczenie geograficzne, a także zagadnienia związane z hodowlą ryb i gospodarką ich naturalnych zasobów.
Pierwsze zasługi w rozwoju tej nauki przyrodniczej przypisuje się Arystotelesowi (384-322 p.n.e.). W szeregu swoich prac poświęconych również m.in. zwierzętom opisał ogólną strukturę ryby, porównał ją do struktury innych zwierząt morskich, opisał ich zwyczaje, sposoby oraz czas prokreacji. Opisał w sumie 117 gatunków ryb żyjących w ówczesnym czasie w Morzu Egejskim. Arystoteles zastosował także pierwszą klasyfikację zwierząt, która stanowiła podział organizmów wg ich cech morfologicznych, czynności ustrojowych czy środowiska życia. O przynależności do danej grupy decydowała obecność danej cechy lub jej brak. Pracę Arystotelesa w dziedzinie filozofii przyrody kontynuował jego uczeń Teofrast z Eresos. Skupił się on jednak głównie na świecie roślin.
W następnych latach oraz wiekach zdarzały się publikacje i zainteresowanie światem przyrodniczym, w tym ryb, jednak w głównej mierze opierały się one na spostrzeżeniach Arystotelesa. I tak m.in. można wymienić dzieło Pliniusza Starszego „Naturalis historia” (rodzaj encyklopedii), pochodzące z I w.n.e.
Nowe publikacje dotyczące stricto ryb pojawiły się dopiero w XVI wieku. Skupiały się one głównie na porównaniu spostrzeżeń ich autorów ze starożytnymi pracami. Z tego okresu wyróżnić należy Guillaume Rondeleta, który opisał około 244 nowych gatunków ryb.Równoczesny rozwój kolonizacji i jej ekspansja na coraz to dalsze tereny korzystnie wpłynęła na rozwój nauki oraz powstawanie nowych publikacji opisujących zupełnie nowe gatunki ryb (systematykę tych okazów), czy ich środowiska. W tym okresie ryby były klasyfikowane wg nazwy gatunkowej, która składała się z nazwy rodzajowej oraz frazy opisowej liczącej 12 słów.
Dopiero Peter Artedi, a za nim Carlous Linnaeus zmienili to podejście. Pierwszy z panów uporządkował systematykę ryb wprowadzając „rodzaj” reprezentujący grupę gatunków różniących się między sobą niewielkimi, ale charakterystycznymi detalami oraz zgrupował powstałe rodzaje w „rodziny”. Natomiast drugi z panów w X wydaniu swojego życiowego dzieła „ Systeme Naturae” rozpoczął identyfikację zwierząt i roślin wg dwuimiennego nazewnictwa biologicznego. Od tej pory do określenia gatunku stosowano tylko dwóch członów: nazwy rodzajowej w formie rzeczownika oraz jednowyrazowego epitetu gatunkowego (identyfikacji gatunku).
Kolejną rewolucję przyniosła końcówka wieku XVIII, kiedy to uznawany za ojca anatomii porównawczej Georges Cuvier wprowadził w swoich pracach (1795r i 1812r) podział zwierząt na dodatkowe gromady, a następnie połączył gromady w wyższą kategorię kręgowców lub bezkręgowców (wówczas jednostki te były nazywane gałęziami i konarami – dzisiejsze typy i podtypy). Dodatkowo zastosował anatomię porównawczą do utworzenia naturalnego systemu klasyfikacji zwierząt.
Rozwój anatomii porównawczej sprzyjał dalszym odkryciom i ułatwiał badanie szczątków wymarłych zwierząt.Późniejsze opracowanie teorii ewolucji oraz doboru naturalnego (odkrycie Karola Darwina), czy rozwój nowoczesnej etologii (za sprawą Konrada Lorenza) sprzyjały przenikaniu tych założeń do kształtującej się w dalszym ciągu ichtiologii. W ten sposób osiągnęła ona poziom i wiedzę dnia dzisiejszego, co nie znaczy, że jest już ostateczna.
W Polsce pierwsze opisy ryb i ich naturalnego środowiska sporządził w swoich kronikach Jan Długosz (XV wiek), natomiast rozwój ichtiologii przypada w naszym kraju na XVII wiek.
