Raki w akwarium i informacje o nich

1. Uproszczona budowa zewnętrzna raka

Ciało raka składa się z dwóch części połączonych ze sobą ruchomo:

• głowotułowia - głowa i tułów stanowią jedną całość i pokryte są grubym, chitynowym pancerzem. Boczne płaty karapaksu tworzą pokrywy jamy skrzelowej. Rak posiada na głowie dwie pary odnóży przekształconych w czułki / wąsy (pokryte drobnymi włoskami stanowią narządy zmysłu dotyku i węchu, tzw. antennule i antenna). W obrębie otworu gębowego znajduje się szereg różnych odnóży służących do podawania pożywienia (tzw. aparat gębowy). Z kolei pod tułowiem znajduje się 5 par odnóży krocznych (pereopody), gdzie pierwsze zakończone są dużymi szczypcami, dwie kolejne małymi kleszczami, a dwie ostatnie kolcami.
• odwłoka - jest to 6 połączonych ze sobą ruchomo elastyczną błoną segmentów, które także przykryte są chitynowym pancerzem (w tej części jest on bardziej miękki). Odwłok zakończony jest ogonem, tzw. telsonem, który otoczony jest dodatkowo uropodami, dwoma po każdej stronie. Ogon służy m.in. do zwinnego poruszania się raków. Pod odwłokiem rak posiada 5 par dość krótkich odnóży odwłokowych, które służą m.in. do wytwarzania prądów wodnych opłukujących nieustannie ich skrzela.

2. Rozmnażanie raków

Raki rozmnażają się w dość specyficzny sposób, a dostępne w internecie dane na ten temat (nie mówię tu o artykułach naukowych) bardziej lub mniej odbiegają od rzeczywistości. Aby zrozumieć ten proces, istotne jest prześledzenie anatomii tych skorupiaków.

I tak samica raka posiada jajniki oraz jajowody, których ujścia znajdują się u nasady 3 pary odnóży krocznych. Jest to narząd parzysty więc ujścia są także dwa, symetrycznie rozmieszczone. Dodatkowo wyposażona jest ona w zbiorniczek nasienny (annulus ventralis), który umiejscowiony jest poniżej ujść jajowodów, między 4 a 5 odnóżami krocznymi. Położony jest on centralnie i jest bardzo dobrze widoczny (m.in. po tym elemencie możemy rozpoznać płeć).

Samiec natomiast posiada jądra i nasieniowody, których ujścia znajdują się u podstawy 5 odnóży krocznych - również parzyście. W przypadku samca jego dwie pierwsze pary odnóży odwłokowych (te drugie są większe, bardziej widoczne) są w taki sposób przekształcone i rozmieszczone (schodzą się do siebie i równolegle biegną w kierunku tułowia i głowy), żeby umożliwić mu przekazywanie samicy spermatoforów. Spermatofory to nic innego jak pakiety plemników samca - galaretowaty płyn nasienny.

Całe zamieszanie dotyczy właśnie tych odnóży i ich funkcji. Zostały one niefortunnie nazwane w litreaturze angielskiej „copulatory appendages” lub „copulatory organs”, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza „przydatki kopulacyjne” lub „organy kopulacyjne”. W polskich źródłach nadano więc im funkcję gonopodium, co jest błędem. Jak wiemy, funkcją gonopodium jest wstrzyknięcie porcji spermy do narządów płciowych samicy, czyli inaczej mówiąc, zapłodnienie wewnętrzne samicy. U raków zapłodnienie następuje zewnętrznie, a odnóżami podawana jest samicy tylko porcja płynu nasiennego, który wypływa z nasieniowodów (a nie z odnóży).

Gdy samiec dojrzał płciowo i jest gotowy do rozmnażania, dość brutalnie przewraca samicę na plecy lub na bok - w taki sposób, że oba skorupiaki stykają się podbrzuszami. Swoimi szczypcami krępuje odnóża samicy. W tym momencie samiec przekazuje samicy pakiety spermy, które przy pomocy wspomnianych wyżej odnóży odwłokowych umieszcza w jej zbiorniku nasiennym. Na tym etapie nie dochodzi jeszcze do zapłodnienia samicy, a jedynie do przekazania niezbędnych do tego plemników. Cały ten proces może trwać nawet kilka godzin. Po fakcie raki rozchodzą się każdy w swoją stronę.

Samica składa jaja w momencie, gdy dojrzeją one w pełni. Wówczas w momencie, gdy przechodzą kolejno w kierunku odwłoka, samica wypuszcza porcjami wcześniej zmagazynowaną spermę i dochodzi do zapłodnienia - zapłodnienie zewnętrzne. Tak więc samiec nie uczestniczy bezpośrednio przy zapładnianiu jajeczek. Samica nieustannie poruszając swoimi odnóżami odwłokowymi wzbudza prąd wodny, którym transportowane są jaja do stworzonego z odwłoka „koszyka”. Jaja mocowane są do odnóży odwłokowych przy pomocy kleistej wydzieliny z gruczołów cementowych. Po złożeniu i zapłodnieniu wszystkich jaj samica najczęściej ukrywa się przez kilka tygodni do czasu wyklucia się młodych, a i później często opiekuje się nimi dalej. W okresie noszenia jaj pod odwłokiem samica najczęściej nie żeruje, a jej odnóża odwłokowe cały czas pracują, również ogon, w celu odpowiedniego ich napowietrzenia. Równocześnie samica skrupulatnie usuwa wszelkie martwe jaja, aby pozostałe nie zepsuły się. Opuszczenie samicy przez młode wiąże się z jej gotowością do kolejnego rozpłodu.

3. Kanibalizm wśród raków

Wzajemne zjadanie się raków jest ich naturalnym instynktem regulowania populacji. W warunkach stabilnego środowiska, dostępnych siedlisk oraz bogactwa pokarmowego następuje szybkie zwiększanie populacji raków. Jednak, gdy któryś z tych czynników jest zachwiany lub niedostępny skorupiaki te zjadają mniejsze i słabsze okazy - przetrwać mogą tylko najsilniejsze osobniki. Jak dobrze wiemy w warunkach akwariowych mamy do czynienia z ograniczoną powierzchnią dostępnych siedlisk, co w przypadku zbyt tłocznego zbiornika (a tak się dzieje po pojawieniu młodych) skutkuje zachowaniem kanibalistycznym.