Sposoby żywienie ryb akwariowych

Problem żywienia ryb jest równie złożony i rozległy, jak samo usystematyzowanie około 5000 tysięcy gatunków, które obecnie są hodowane przez akwarystów.

Postaram się w niniejszym artykule omówić wszystkie najważniejsze zagadnienia związane z tą tematyką, począwszy od omówienia sposobów odżywiania ryb (ryby roślinożerne, mięsożerne i wszystkożerne), poprzez temat zbilansowanej diety dla naszych podopiecznych, rodzaje pokarmów (żywe, mrożone, roślinne, suche, liofilizowane), komponowanie własnych pokarmów i stworzenie domowej hodowli dla wybranych organizmów, aż do zakończenia, w którym znajdziecie najważniejsze wskazówki dotyczące codziennego karmienia ryb, tak aby żyły długo i w jak najlepszym zdrowiu.

1. Sposoby odżywiania ryb

Wyróżniamy trzy główne rodzaje odżywiania ryb: roślinożerne, mięsożerne oraz wszystkożerne. Za preferencją ryb, co do rodzaju pobieranego pokarmu, przemawia ich budowa anatomiczna oraz środowisko z którego pochodzą:

• ryby roślinożerne: żywią się żywą lub martwą substancją roślinną. Jeżeli już posiadają zęby, to są one płaskie i służą do szlifowania, rozcierania pożywienia w otworze gębowym, a dopiero potem jest on połykany. Charakteryzują się długim przewodem pokarmowym (jelitem), które często jest kilku-kilkunastokrotnie (nawet 20-stokrotnie) dłuższe niż całkowita długość ryby. Ryby roślinożerne nie posiadają wydzielonego prawdziwego żołądka, przez co nie są w stanie magazynować pożywienia „na potem” i żerują znacznie częściej, niż mięsożercy. Trawienie u nich odbywa się w jelicie i trwa długo. Jelito wytwarza specjalne enzymy do trawienia roślin. Pomimo, że roślinożercy przyjmują jakąś część pokarmu zwierzęcego wraz z pokarmem roślinnym, nie są w stanie przyswoić z niego praktycznie żadnych substancji odżywczych – jest to pokarm balastowy, służący do właściwego pobudzenia układu trawiennego i stworzenia uczucia sytości.
  U ryb roślinożernych można wyróżnić gatunki, które są określane mianem wysoko wyspecjalizowanych roślinożerców. Są to te z najdłuższym przewodem pokarmowym, który najlepiej jest przygotowany do trawienia ciężkostrawnych pokarmów roślinnych oraz przyswajania z nich składników odżywczych.
• ryby mięsożerne: żywią się żywym lub martwym pokarmem zwierzęcym. Mają duże usta i wszystkie posiadają, większe lub mniejsze, ostre zęby do rozdrabniania pożywienia, gniecenia skorupek i pancerzy. Częściej połykają odgryzione części mięsa w całości (szczególnie drapieżniki), niż je rozdrabniają w otworze gębowym a następnie połykają. Charakteryzują się też krótkim przewodem pokarmowym (około 0,6 długości ciała) i dość dużych rozmiarów żołądkiem, w którym pożywienie jest przez jakiś czas magazynowane, zanim zostanie przetrawione. Trawienie trwa krótko. Żołądek mięsożerców nie wytwarza enzymów, które byłby w stanie strawić substancję roślinną. Pomimo, że mięsożercy przyjmują jakąś część substancji roślinnej wraz z pokarmem mięsnym, nie są w stanie przyswoić z niej żadnych substancji odżywczych – jest to pokarm balastowy, służący do właściwego pobudzenia układu trawiennego i stworzenia uczucia sytości.
• ryby wszystkożerne: są to ryby, które żywią się zarówno pokarmem mięsnym, jak i roślinnym oraz detrytusem. Ryby tego typu posiadają zarówno niektóre cechy mięsożerców jak i roślinożerców, chociaż nie są przystosowane do trawienia ciężkostrawnych pokarmów roślinnych (surowe owoce, surowe warzywa, niektóre ziarna) czy ciężkostrawnych pokarmów zwierzęcych. Długość układu pokarmowego tych ryb jest kilkukrotnie dłuższy od długość ich ciała (1,3- do 4-rokrotnie) i są to najłatwiejsze do wykarmienia ryby.

Jak widzicie budowa anatomiczna nie pozostawia rybom większego wyboru, co do rodzaju przyjmowanego pożywienia, w związku z czym:

• ryby roślinożerne powinny spożywać w swojej diecie 75-85% pokarmów pochodzenia roślinnego, przy czym u wysoko wyspecjalizowanych roślinożerców udział ten powinien wynosić nawet 90%;
• ryby mięsożerne powinny spożywać w swojej diecie 60-75% pokarmów pochodzenia zwierzęcego, przy czym typowi drapieżnicy nawet 75-85%;
• u ryb wszystkożernych udziały te wynoszą 50% na 50% dla pokarmu roślinnego i zwierzęcego.

Trzeba mieć na uwadze, że każda ryba, bez względu czy z natury jest roślinożerna czy mięsożerna, w pewnych warunkach jest w stanie zjeść wszystko, co jej podamy, np. gdy jest głodna. I może nam się wydawać, że to jest dla niej najlepszy pokarm, bo go je i to z apetytem. Po pewnym czasie może się jednak okazać, że ryba zaczyna chorować, jest nienaturalnie gruba, ma problemy z wypróżnianiem, staje się apatyczna a jej odporność gwałtownie spada. Najczęściej to właśnie zła dieta (tak jak w przypadku ludzi), obok problemów z wodą (ze związkami azotowymi lub tlenem w wodzie), odpowiada za taki stan rzeczy. Dlatego tak ważne wydaje się odpowiednie, zbilansowane i racjonalne karmienie ryb, czyli podawanie im właściwego pokarmu we właściwych proporcjach.

2. Zbilansowana dieta dla ryb

Zbilansowanie diety jest tak samo ważne dla ryb, jak i dla człowieka. Oboje będą się borykali z podobnymi problemami trawiennymi i chorobowymi, jeżeli ich dieta będzie składała się z jednego i tego samego pożywienia (brak urozmaicenia), niewłaściwej proporcji składników odżywczych (białko-tłuszcze-węglowodany), przekarmiania lub niedożywienia, braku w jadłospisie jakiś witamin lub mikro- czy makroelementów.

Ogólnie można napisać, że ryby do prawidłowego rozwoju potrzebują następujących składników odżywczych: białka, tłuszcze, węglowodany, witaminy, sole mineralne (mikro- i makroelementy) oraz wodę.

• Białka – wchodzą w skład budowy każdej komórki ryby, zbudowane są z aminokwasów, które to z kolei są niezbędne rybom praktycznie we wszystkich procesach chemicznych, biologicznych i metabolicznych. Do prawidłowego funkcjonowania organizmu ryby potrzebują 20-stu aminokwasów, z czego 10 z nich jest niezbędnych i nie są one syntetyzowane przez ich organizm (nie są wytwarzane – muszą być dostarczone wraz z pożywieniem). Są to:
  • metionina - źródło: białko jaj, ryby, owies, nasiona roślin strączkowych, produkty zbożowe, brukselka, szpinak, brokuły,
  • arginina - źródło: ryby, owoce morza, ślimaki, kiełki pszenicy, rośliny strączkowe, płatki owsiane, orzechy, migdały, nasiona dyni, soja, natka pietruszki,
  • treonina - źródło: ryby, nasiona strączkowe, nasiona sezamu, pestki dyni,
  • tryptofan - źródło: białko jaj, ryby, spirulina, pestki dyni, banan,
  • histydyna - źródło: ryby, jaja, rośliny strączkowe, płatki owsiane, banan,
  • izoleucyna - źródło: ryby, jaja, rośliny strączkowe, spirulina,
  • lizyna - źródło: ryby, jaja, rośliny strączkowe, płatki owsiane, szpinak, natka pietruszki,
  • leucyna - źródło: ryby, jaja, rośliny strączkowe, kukurydza,
  • walina - źródło: ryby, owoce morza, spirulina, chorella, rośliny strączkowe, rośliny zbożowe,
  • fenyloalanina - źródło: ryby, jaja, rośliny strączkowe, pestki dyni, kukurydza, warzywa zielone, owoce.
  Produktem końcowym trawienia białek są właśnie aminokwasy, które wchłaniane są w jelicie. Aminokwasy, które nie zostały zużyte do budowy komórek są źródłem energii lub służą do produkcji innych składników organizmu.
• Tłuszcze (lipidy) – ze względu na rodzaj wiązania można wyróżnić tłuszcze nienasycone (wiązania podwójne) i tłuszcze nasycone (wiązania pojedyncze). I tak, jak w przypadku ludzi, tak samo w przypadku ryb pożądane dla nich są te pierwsze z powodu ich szybkości w wiązaniu się z innymi związkami (duża aktywność chemiczna). W żywieniu ryb tłuszcze spełniają przede wszystkim rolę materiału energetycznego (tak samo jak u człowieka) oraz umożliwiają wchłanianie rozpuszczalnych w nich witamin.
• Węglowodany – wyróżniamy węglowodany proste (np. glukoza, fruktoza) oraz złożone (np. skrobia, celuloza, chityna). Wszystkie węglowodany proste są wchłaniane bez wcześniejszej obróbki chemicznej. Węglowodany złożone ulegają trawieniu pod wpływem odpowiednich enzymów, ale istnieją też takie, które w ogóle nie są trawione (przyswajane), np. błonnik (celuloza), chityna.
  Rola cukrów złożonych nieprzyswajalnych przez organizm ryb (tzw. pokarm balastowy) jest nieoceniona ze względu na ich dobroczynny wpływ na trawienie – wypełniają one jelita, mechanicznie drażnią jego ściany, co przyczynia się do zwiększania skurczy i ułatwia wypróżnianie. Źródłem błonnika są zewnętrzne warstwy ziaren zbożowych (łuski, skorupki), płatki owsiane, nasiona strączkowe, warzywa kapustne. Źródłem chityny są pancerze stawonogów.
• Witaminy – są niezbędnym składnikiem pożywienia, gdyż organizm ryby nie potrafi ich wytworzyć, a ich brak prowadzi do poważnej choroby - awitaminozy. Witaminy pełnią funkcje regulacyjne i katalityczne dla większości procesów fizjologicznych. Możemy je podzielić na witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K) oraz rozpuszczalne w wodzie (C, witaminy z grupy B). Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach odkładają się w tkankach tłuszczowych, dzięki czemu organizm ryby magazynuje je na zapas, przez co nie muszą być dostarczane do organizmu wraz z pożywieniem w sposób ciągły. Witaminy rozpuszczalne w wodzie (poza witaminą C i B12) nie są magazynowane przez organizm ryby i muszą być dostarczane w sposób ciągły wraz z pożywieniem.
• Składniki mineralne – wyróżniamy makroelementy – takie substancje, które w organizmie ryby znajdują się w większych ilościach (wapń, fosfor, żelazo, magnez, sód, potas i chlor) oraz mikroelementy (pierwiastki śladowe) – takie, których jest znacznie mniej (cynk, miedź, mangan, kobalt, cyna, jod, fluor, molibden). W organizmie ryb substancje te spełniają różnorodne funkcje, najczęściej są składnikami enzymów, hormonów, odpowiadają za równowagę kwasowo-zasadową i osmotyczną, są niezbędne do wytwarzania barwnika krwi itp.
• Częstym, dodatkowym składnikiem karm dla ryb są składniki wybarwiające ryby, tzw pigmenty, najczęściej karetonoidy, czyli barwniki roślinne. Ich naturalnym źródłem są przede wszystkim rośliny: marchew, słodkie ziemniaki, dynia, natka pietruszki, jarmuż, szpinak, papryka czerwona, brokuły, spirulina.

3. Komponowanie własnych pokarmów

Biorąc pod uwagę komponowanie diety dla ryb powinniśmy każdy gatunek traktować indywidualnie, co jest dość kłopotliwe. Wystarczy więc zakwalifikować nasze ryby do jednej z trzech kategorii żywienia (mięsożercy, wszystkożercy lub roślinożercy) a także wziąć pod uwagę wiek ryb (młodsze potrzebują więcej białka, starsze mniej na rzecz pozostałych składników). Na udział procentowy poszczególnych składników w diecie mają wpływ również inne parametry (jak temperatura wody, zagęszczenie zbiornika itp.) ale można je uznać za mniej znaczące.

Trzeba także pamiętać, że inne wymagania pokarmowe mają ryby pochodzące z hodowli (są bardziej elastyczne) niż te, które trafiły do nas z odłowu i są dzikimi okazami. Inaczej również należy karmić ryby w okresie tarła (częściej, obficiej), a inaczej, gdy chorują.

Udział procentowy poszczególnych składników dla ryb mięsożernych:

Udział procentowy poszczególnych składników dla ryb wszystkożernych:

Udział procentowy poszczególnych składników dla ryb roślinożernych:

Przedstawione zestawienia stanowią uogólnioną ilość składników odżywczych, które w sposób optymalny stymulują wzrost i zdrowie ryb.

To co ma największe znaczenie w komponowaniu diety, to jakość i pochodzenie składników. W komponowaniu karmy dla ryb mięsożernych unikamy składników (przede wszystkim białek) pochodzenia roślinnego, które nie będą odpowiednio trawione, a co za tym idzie będą przyswajane w znikomej ilości, a w komponowaniu karmy dla ryb roślinożernych – składniki odżywcze powinny być głównie pochodzenia roślinnego.

Główne wytyczne, jakimi powinniśmy się kierować tworząc własne zbilansowane karmy, poza właściwymi proporcjami składników odżywczych, są:

• żadna karma nie może się składać tylko z jednego składnika bazowego – powinniśmy ich mieć minimum 3;
• składniki bazowe wzbogacamy składnikami uzupełniającymi: np. witaminami, minerałami, składnikami balastowymi;
• tylko zróżnicowana dieta pozwoli zapewnić rybom wszystkie niezbędne składniki potrzebne do ich prawidłowego rozwoju;
• każda karma powinna zawierać pewien procent składników balastowych (w przypadku roślinożerców – będą to lekkostrawne składniki pochodzenia zwierzęcego; w przypadku mięsożerców – lekkostrawne składniki pochodzenia roślinnego);
• unikamy „przebiałczania” karmy, czyli podawania większej ilości białka niż jest to zalecane - szkodzi to rybom pośrednio. Białko rozkładane jest w organizmie ryby na substancje proste (tlen, azot, węgiel, wodór), których nadmiar jest wydalany przez rybę do środowiska (wody). Większość azotu wydalana jest przez skrzela w postaci toksycznego dla ryb amoniaku – z tego wniosek: „przebiałczanie” karmy może prowadzić do zatrucia ryb amoniakiem;
• dobrze zbilansowana karma nie potrzebuje „wzbogacania” jej mięsem ssaków czy ptaków (np. sercami wołowymi) – ryby w środowisku naturalnym nie konsumują ani ssaków, ani ptaków, a podawanie takich smakołyków może prowadzić do „prezbiałczenia” karmy;
• tak samo unikamy wzbogacania karmy dla mięsożerców białkiem pochodzenia roślinnego, czy podawania węglowodanów w postaci skrobi – są to składniki, których te ryby nie trawią oraz nie przyswajają ich właściwie;
• stosując własne karmy zawsze powinniśmy monitorować jakość wody – pH, poziom związków azotowych.

4. Rodzaje surowców i pokarmów stosowanych w żywieniu ryb

4.1. Pokarmy pochodzenia zwierzęcego

Pozostały pokarm pochodzenia mięsnego wykorzystywany przez akwarystów: wypławki (wirki), larwy chruścików, larwy ważek, mięczaki (małże, ślimaki – szklarki, zatoczki, rozdętki, kalmary), kijanki żab, mięso ryb – stynki, tilapii, dorsza.

Pamiętajmy, że każdy żywy pokarm, który zebraliśmy/złowiliśmy w środowisku naturalnym powinniśmy poddać kwarantannie – 30 minut kąpieli w błękicie metylowym + doba w zbiorniku kwarantanny. W ten sposób ustrzeżemy się przed niepożądanymi mikroorganizmami, które wywołują choroby u ryb.

Na koniec coś o zooplanktonie. Jest to plankton, który tworzą organizmy zwierzęce unoszące się w toni wodnej (organizmy biernie zawieszone w wodzie), a wchodzące w skład wielu grup zwierząt: pierwotniaków, widłonogów, wioślarek (plankton pelagiczny), wrotek, wirków, larw muchówek (plankton litoralny – przybrzeżny).

4.2. Pokarmy pochodzenia roślinnego

Przegląd najpopularniejszych pokarmów roślinnych stosowanych w akwarystyce:

Pozostały pokarm pochodzenia roślinnego wykorzystywany przez akwarystów: nasiona roślin oleistych, słodka papryka, owoce (melon, arbuz, suszone jabłka, żurawina), czosnek (traktowany również jako naturalny antybiotyk dla ryb), zioła (rukola, liście pokrzywy, młode liście mniszka lekarskiego), mączka drzewna z dębu itd.

Fitoplankton to z kolei mikroskopijne organizmy roślinne, które unoszą się w wodzie, a w skład których wchodzą glony: sinice, zielenice, okrzemki, bruzdnice, eugleniny. Jest to doskonały pokarm dla narybku ryb roślinożernych.

4.3. Pokarmy suche

Pokarmy suche są to przetworzone pokarmy (zawierają wiele składników różnego pochodzenia), które przez akwarystów są używane najczęściej. Mają wiele zalet: są powszechne (łatwo je kupić), mają długą datę przydatności, łatwo je przechowywać, łatwo się nimi karmi ryby (po prostu wrzuca do akwarium). Mają lub mogą mieć również podstawową wadę – nieodpowiedni skład, który nie dostarcza rybom wszystkich niezbędnych składników odżywczych i w konsekwencji prowadzi do ich niedożywienia, obniżenia odporności i podatności na choroby. Dlatego tak ważne wydaje się czytanie etykiety i rozumienie tego co czytamy.

Główne grzechy pokarmów suchych to:

• zbyt duża zawartość „popiołu” - popiół to najczęściej głowy, ości, skorupki, muszle i/lub łuski zwierząt morskich, z jednej strony bogate w wapń i fosfor, ale z drugiej ich nadmiar może powodować zanieczyszczanie wody w akwarium. Zbyt duża ilość popiołu w składzie pożywienia jest także wskazówką, że został on wyprodukowany z kiepskiej jakościowo mączki rybnej (mączki, która powstała z odpadów z zakładów przetwórstwa a nie z całych zwierząt). Producent, który nie podaje na etykiecie zawartości popiołu, najczęściej chce w ten sposób ukryć jego istotny wkład w karmę (wysoką zawartość);
• fałszowanie pokarmów sztucznymi barwnikami, które mają za zadanie imitować ich przydatność dla określonych celów, np. dodawanie do pokarmów dla roślinożerców zielonych barwników ma za zadanie imitować dużą zawartość spiruliny lub innych glonów, gdy tak naprawdę jest ich znikoma ilość lub nie ma ich w ogóle;
• wzbogacanie pokarmów przeznaczonych dla roślinożerców tanimi produktami pochodzenia zwierzęcego;
• dodawanie „wypełniaczy”, które zastępują pełnowartościowe produkty roślinne łatwo przyswajalne przez ryby, innymi produktami pochodzenia roślinnego, ale ciężkostrawnych dla ryb. Do wypełniaczy zaliczamy m.in.: kukurydzę, otręby, śrutę, mąkę, skrobię ziemniaczaną;
• „kuszenie”, że pokarm zawiera mięso mięczaków, skorupiaków, ryb lub innych organizmów wodnych, gdy często są to tylko resztki poprodukcyjne (odpady z zakładów przetwórstwa) przypominające przez analogię MOM (mięso oddzielone mechanicznie). Dobrej jakości karma zawiera wyłącznie mięso całych ryb, skorupiaków czy mięczaków (producenci nie stosują tzw mączek: mączki z krewetek, mączki z kryla, mączki rybnej itp.);
• dodawanie środków wiążących do pokarmów (najczęściej śruta lub mąka) – jest to niezbędny składnik mający za zadanie spoić mięso zwierząt wodnych, jednak dobrej jakości karmę od złej rozpoznamy właśnie po ilości dodawanych środków wiążących. Dobrej jakości karma będzie zawierała do 25% tych specyfików;
• podawanie zawartości białka w składzie, ale nie umieszczanie informacji o jego jakości (składzie aminokwasowym), unikamy pokarmów, których białka pochodzą tylko lub w przeważającej części ze śruty zbóż, skrobi ziemniaczanej, mączki sojowej (białka roślinne) lub mączki z krwi.

Zasadniczo kolejność składników podawanych na etykiecie jest związana z % udziałem tych składników w karmie – pierwszego składnika jest najwięcej, ostatniego najmniej. Jednak często sprawa jest bardziej skomplikowana i nie wystarczy tylko opierać się na tych informacjach, ale także należy porównać listę składników z wartościami odżywczymi produktu.

Dla przykładu podam skład pożywienia dla ryb morskich (akurat takie było pod ręką) i próbę „tłumaczenia” tego, co naprawdę producent nam oferuje.

Składniki: ryby i pochodne ryb, produkty pochodzenia roślinnego (zawiera czosnek minimum 8%), wyciągi białka roślinnego, mięczaki i skorupiaki, zboża, glony (spirulina minimum 3%), drożdże, oleje i tłuszcze, minerały (zawiera zeolit 1%), witaminy i witaminy syntetyczne, mikroelementy, barwnik astaksantyna 60mg/kg (karetonoid), przeciwutleniacze.

Wartości odżywcze produktu: białko surowe 48%, oleje i tłuszcze surowe 7,2%, włókno surowe (węglowodany) 3%, wilgoć 10%.

Na pierwszym miejscu mamy ryby i pochodne ryb, czyli mączkę rybną. Zawartość popiołu nie została podana, ale zliczając procenty wartości odżywczych zauważymy, że mamy w sumie tylko 68,2%. Zatem w brakujących 31,8% z pewnością znajduje się spora ilość popiołu (w przeciwnym razie producent podałby jego udział). Wynika z tego, że w naszym pierwszym składniku przeważa mączka rybna a nie mięso całych ryb i prawdopodobnie białka w pokarmie pochodzą głównie lub w równym stopniu z trzeciego produktu na liście składników – wyciągów białka roślinnego (czytaj soi).

Jaka więc nasuwa się konkluzja. A mianowicie pokarm średnio nadaje się dla typowych mięsożerców (białko głównie pochodzenia roślinnego – zupełnie nieprzydatne da ryb, które roślin nie trawią) lub typowych roślinożerców (zbyt duża ilość popiołu, a mianowicie substancji balastowych, których ryby nie trawią – w związku z tym najprawdopodobniej będą niedożywione).

Dlatego warto czytać etykiety ze zrozumieniem i z rozwagą wybierać gotowe suszone karmy. I pamiętajmy nie zawsze wysoka cena gwarantuje jakość.

Inną kwestią jest pytanie czy suszenie pożywienia przyczynia się do utraty wartości odżywczych. Suszenie polega na odparowaniu wody (nawet do 75%), co z jednej strony powoduje pewne straty (przede wszystkim witaminy C i witamin z grupy B w porównaniu z produktami świeżymi), a z drugiej przyczynia się do skoncentrowania składników odżywczych w pozostałej masie (większa ilość białek, tłuszczów i węglowodanów na jednostkę masy niż w świeżym odpowiedniku). I jeżeli byłyby spożywane na sucho, byłby to doskonały produkt żywieniowy. Jednak w przypadku karmienia ryb, pożywienie tego typu ma bezpośredni kontakt z wodą, co w konsekwencji sprzyja wypłukiwaniu przynajmniej części składników odżywczych, zwłaszcza pozostałej witaminy C.

W sprzedaży producenci oferują różne formy/postaci suszonego pożywienia dla ryb:

• płatki – jest to rodzaj pożywienia, który krótko unosi się na powierzchni wody, po czym powoli opada na dno. Pokarm tego typu jest przeznaczony przede wszystkim dla ryb, które są przystosowane do pobierania pożywienia z powierzchni wody lub górnej strefy w akwarium;
• chipsy
• granulki
• tabletki