Wszystko o drewnie w akwarium

Najczęściej zadawane pytania dotyczące korzeni

• Czy korzeń z drzewa iglastego nadaje się do akwarium?
• Czy korzeń z drzewa owocowego nadaje się do akwarium?
• Czy korzeń zakupiony w sklepie zoologicznym trzeba preparować?
• Kiedy mój korzeń zacznie tonąć?
• Czy brązowa woda szkodzi rybom?

Te i inne pytania nurtują wielu, mniej lub bardzie doświadczonych, akwarystów. Ponieważ krąży wiele mitów i nieprawdziwych informacji dotyczących zarówno samych właściwości drzewa, jego toksyczności, przydatności lub możliwości zastosowania w naszych zbiornikach, postaram się w tym artykule przybliżyć ten temat naszym czytelnikom.

Rodzaje drewna

Zacznijmy od rodzajów drzewa, które chcielibyśmy wykorzystać do aranżacji naszego akwarium:

• drzewa liściaste – w Polsce można odnaleźć następujące gatunki: dąb, buk, brzoza, jesion, olsza, grab, topola, klon, lipa, wierzba, wiąz;
• drzewa owocowe – są to także drzewa liściaste należące do rodziny różowatych (Rosaceae), w Polsce powszechne gatunki to: aronia, brzoskwinia, czereśnia, grusza, jabłoń, jarząb, głóg, migdał, morela, pigwa, śliwa, wiśnia;
• drzewa iglaste – w Polsce pospolicie występują: sosna, świerk, jodła, modrzew i cis.

A jak sprawdzić czy mamy do czynienia z drewnem liściastym, czy iglastym. Istnieje prosta metoda wymagająca nawiercenia głębokich otworów w niewidocznym miejscu i powąchanie wiórów. Drewno iglaste rozpoznamy po żywicznym zapachu (zapachu terpentyny), jodła dodatkowo wydziela zapach wanilii, drewno dębowe oraz topola czarna wydzielają wyraźną woń garbników - cierpko-kwaśny zapach.

Definicje i parametry dotyczące drewna

Co jeszcze powinieneś wiedzieć o drewnie, zanim zdecydujesz się je preparować:

• drewno twardzielowe, drewno beztwardzielowe/bielaste: prawie każde drzewo z wiekiem (różnym dla każdego gatunku) wytwarza twardziel, czyli traci zdolność do przewodzenia wody w części swoich komórek. Komórki te zostają zaimpregnowane substancjami twardzielowymi: żywicami, gumami, garbnikami, barwnikami itp. Twardziel występuje zawsze w najstarszej części drzewa, czyli jego środku i rozszerza się w kierunku zewnętrznym. Pozostała część drzewa, ta która przewodzi wodę, nazywana jest bielem. Stosunek twardziela do biela zależy od gatunku danego drzewa. Istnieje także kilka gatunków, u których twardziel w ogóle nie powstaje. Są to: brzoza, buk, grab, jawor, kasztanowiec, klon zwyczajny, olcha, osika. Twardziel ma większą gęstość niż biel.
• skład chemiczny drewna: każdy rodzaj drzewa składa się z celulozy, ligniny, hemiceluloz i substancji dodatkowych, gdzie pierwsze 3 związki stanowią 90-95%. W zależności od rodzaju drzewa (liściaste, iglaste) procentowy udział głównych związków jest inny. Drzewa iglaste zawierają więcej celulozy oraz lignin w stosunku do drzew liściastych. Z punktu widzenia akwarysty istotne są za to substancje dodatkowe, które są bardziej lub mniej toksyczne dla mieszkańców naszych akwariów. Należą do nich substancje garbnikowe (występujące we wszystkich rodzajach drzew) oraz żywice (występujące tylko w drzewach iglastych). Substancje te służą przede wszystkim do ochrony roślin w przypadku ich uszkodzenia, w wyniku działania grzybów, bakterii lub szkodników. Substancje niebezpieczne/toksyczne dla ryb to przede wszystkim: taniny i inne związki fenolowe zawarte w drewnie liściastym (substancje garbnikowe), glikozydy cyjanogenne w drewnie owocowym (rodzaj substancji garbnikowych) oraz kwasy żywiczne, kwasy fenolowe w drewnie iglastym (żywice). Toksyczność tych związków polega przede wszystkim na przedostawaniu się ich do środowiska wodnego i uleganiu przemianom, które prowadzą do zmiany właściwości tego środowiska. Część z nich rozpuszcza się w wodzie, część nie, część ulega hydrolizie w wyniku czego powstają nowe związki itd.
• istnieją jeszcze inne składniki niebezpieczne dla ryb, które drzewa produkują w celu ochrony. Przykładem może być taksyna (toksyczny alkaloid wytwarzany przez cis pospolity) lub sambunigryna (trujący glikozyd wytwarzany przez bez czarny).

Warto jeszcze omówić niektóre parametry drzewa, które z punktu widzenia akwarysty są istotne. Należą do nich:

• nasiąkliwość drzewna – jest to zdolność drewna do wchłaniania wody. Wielkość ta jest ściśle zależna od gęstości drewna – wraz ze wzrostem gęstości maleje jego zdolność do wchłanianie wody. Drzewo o małej gęstości (a co za tym, idzie mniejszej wadze) ma więcej porów/pustych przestrzeni, przez które woda swobodnie przepływa. Takie właśnie drzewo potrzebuje mniej czasu, żeby całkowicie nasiąknąć – czyli tonie w krótszym czasie.

  Rodzaj drewna	Gęstość drewna całkowicie suchego [kg/m3]
  grab	830
  jesion	750
  buk	730
  dąb	710
  wiąz	680
  klon	660
  brzoza	650
  modrzew	600
  lipa	530
  olcha	530
  sosna	480
  jodła	450
  topola	440
  świerk	430

• czas suszenia drewna: długość tego czasu zależy od kilku parametrów: rodzaju i grubości drewna, szybkości cyrkulacji powietrza (im przepływ powietrza większy tym drewno szybciej schnie), wilgotności powietrza oraz stanu powierzchni drzewa (drewno z korą schnie znacznie wolniej). Tutaj też wpływ ma gęstość drewna: duża gęstość – dłuższy czas suszenia, gdyż pory/wolne przestrzenie są mniejsze i powietrze ma większe trudności w swobodnej cyrkulacji.
• trwałość drewna na działanie czynników powodujących ich rozkład, w tym przypadku na działanie wody oraz grzybów. Wbrew powszechnemu przekonaniu na trwałość drzewa nie wpływa jego twardość, a: wiek, ilość lignin (im więcej tym drewno jest trwalsze i bardziej odporne na atak grzybów), rodzaj drzewa (twardzielowe lub beztwardzielowe/bielaste – te pierwsze jest bardziej trwałe), temperatura otoczenia (stała jest korzystniejsza), rodzaj środowiska (słona woda przyspiesza rozkład drewna). Trwałość drewna całkowicie zanurzonego w wodzie:

  Rodzaj trwałości	Rodzaj drewna
  Bardzo trwałe	Dąb, grab, wiąz, modrzew, sosna
  Średnio trwałe	Buk, olcha, świerk, jodła
  Mało trwałe	Brzoza, jawor, jesion, kasztanowiec, lipa, topola, wierzba

  Odporność drewna na ataki grzybicze:

  Rodzaj odporności	Rodzaj drewna
  Trwałe	Dąb, robina akacjowa
  Średnio trwałe	Jodła
  Lekko trwałe	Świerk
  Nietrwałe	Buk, jesion, topola

Preparowanie drewna

Nie ma drzewa, które byłoby obojętne dla mieszkańców środowiska wodnego. Każdy rodzaj drzewa zawiera w swoim składzie jakieś toksyczne związki, które pod wpływem wody są wypłukiwane i mogą stanowić zagrożenie, jeżeli zostanie przekroczone określone stężenie tego związku. Preparowanie drewna ma na celu dezynfekcję drewna, unieszkodliwienie niebezpiecznych związków, aby zminimalizować jak najbardziej ich toksyczny wpływ w naszym akwarium. Dlatego ta czynność jest niezbędna zarówno dla zakupionych korzeni, jak i tych samodzielnie wyszukanych.

Sposób preparowania drewna ściśle zależy od jego rodzaju: liściaste, iglaste, owocowe oraz tego, czy jest świeże (żywe), czy wysuszone (martwe). Do preparacji nie nadają się korzenie/kawałki drewna/gałęzie spróchniałe (w różnym stadium rozkładu) oraz pokryte w znacznej części pleśnią/grzybami itp.

Preparowanie drewna liściastego

Substancjami szkodliwymi dla ryb w tym przypadku są substancje garbnikowe (przede wszystkim taniny oraz związki fenolowe), które należy maksymalnie zminimalizować poprzez właściwą preparację drewna.

Korzeń zakupiony w sklepie lub wyłowiony z bagna/torfowiska/zbiornika wodnego, w którym przebywał kilka lat:

• mechaniczne oczyszczenie korzenia z resztek kory lub innych zanieczyszczeń np. za pomocą szczotki, szlifierki, myjki ciśnieniowej,
• dezynfekcja korzenia - ma na celu usunięcie potencjalnych grzybów, bakterii oraz owadów. Dezynfekcję przeprowadzamy w roztworze wody i soli (na każdy litr wody sypiemy 1 łyżkę soli - nie ma potrzeby zwiększania tej ilości, gdyż sól służy tylko do dezynfekcji, nie przyspiesza usuwania substancji garbnikowych z drzewa), w roztworze rivanolu i wody (tabletka na każde 40 litrów wody) lub roztworze nadmanganianu potasu i wody. Wysoka temperatura skutecznie zabija grzyby (giną w 60°C), dlatego korzeń powinniśmy gotować przez około 30 min (nie ma potrzeby wydłużania tego procesu, gdyż nie wpływa on ani na przyspieszenie zatopienia korzenia, ani nie przyspiesza usuwania substancji garbnikowych z drzewa),
• gotowanie drewna w wodzie bez dodatku środka dezynfekującego – również około 30 minut (nie ma potrzeby wydłużania tego procesu, gdyż nie wpływa on ani na przyspieszenie zatopienia korzenia, ani nie przyspiesza usuwania substancji garbnikowych z drzewa),
• pozostawienie korzenia do wystygnięcia i dokładne wypłukanie go w wodzie, którą dodajemy do akwarium np. przy podmianach,
• sprawdzenie, czy korzeń nie puszcza koloru oraz czy tonie – wstawiamy go do pojemnika z wodą (temperatura taka jak w akwarium) na kilka godzin. Jeżeli woda nie zabarwiła się lub zabarwiła tylko nieznacznie, a korzeń tonie bez problemu, można spokojnie go umieścić w akwarium (przy czym w drugim przypadku pamiętamy o systematycznych 10-20% podmianach wody, aż barwienie ustąpi). Gdy korzeń nie tonie, obciążamy go i czekamy, aż namoknie (nasączy się wodą). Gdy korzeń bardzo barwi wodę, również pozostawiamy go w osobnym zbiorniku, codziennie wymieniamy wodę na świeżą i czekamy, aż barwienie ustąpi całkowicie lub w znaczącym stopniu.

Znaleziony suchy/martwy korzeń z drzewa liściastego:

• okorowanie drewna: w tym przypadku kora powinna bez problemu schodzić przy użyciu rąk lub np. dłuta. Jeżeli jednak mamy z tą czynnością jakiś problem, to powinniśmy okorować drewno po gotowaniu w samej wodzie (0.5h powinno wystarczyć),
• dezynfekcja korzenia - ma na celu usunięcie potencjalnych grzybów, bakterii oraz owadów. Dezynfekcję przeprowadzamy w roztworze wody i soli (na każdy litr wody sypiemy 1 łyżkę soli - nie ma potrzeby zwiększania tej ilości, gdyż sól służy tylko do dezynfekcji, nie przyspiesza usuwania substancji garbnikowych z drzewa), w roztworze rivanolu i wody (tabletka na każde 40 litrów wody) lub roztworze nadmanganianu potasu i wody. Wysoka temperatura skutecznie zabija grzyby (giną w 60°C), dlatego korzeń powinniśmy gotować przez około 30 min (nie ma potrzeby wydłużania tego procesu, gdyż nie wpływa on ani na przyspieszenie zatopienia korzenia, ani nie przyspiesza usuwania substancji garbnikowych z drzewa),
• gotowanie drewna w wodzie bez dodatku środka dezynfekującego – również około 30 minut (nie ma potrzeby wydłużania tego procesu, gdyż nie wpływa on ani na przyspieszenie zatopienia korzenia, ani nie przyspiesza usuwania substancji garbnikowych z drzewa),
• moczenie drzewa – w celu jego nasiąknięcia oraz obniżenia jego toksyczności (substancje niebezpieczne dla ryb, głównie taniny i związki fenolowe, rozpuszczają się w wodzie i z każdą jej wymianą jest ich coraz mniej). Drewno powinno być obciążone i codziennie zmieniamy wodę na świeżą. Długość moczenia drewna zależy od stopnia jego wysuszenia, gabarytów oraz nasiąkliwości. Procesu nie da się przyspieszyć,
• dokładne wypłukanie drewna w wodzie, którą dodajemy do akwarium np. przy podmianach,
• umieszczenie korzenia w akwarium.

Świeże/żywe drewno liściaste – takie drewno posiada największą ilość szkodliwych substancji:

• pozostawienie drewna w środowisku naturalnym (czytaj na dworze) lub utopienie go w zbiorniku wodnym/torfowisku/bagnie w celu samoistnego, naturalnego procesu neutralizacji toksyczności tego drewna przez mikroorganizmy, proces ten powinien trwać nawet do roku czasu (im większy korzeń tym dłużej), proces powinniśmy przerwać w sezonie letnim, po dłuższym okresie nasłonecznienia, gdy drzewo będzie suche/podsuszone. Procesu nie możemy zamienić na ekspresowe suszenie w piekarniku lub mikrofalówce, no chyba, że będzie to bardzo niewielki okaz,
• okorowanie drewna, jeżeli mamy z tym problemy możemy wcześniej wygotować drewno w samej wodzie (około 30 minut),
• dezynfekcja korzenia - ma na celu usunięcie potencjalnych grzybów, bakterii oraz owadów. Dezynfekcję przeprowadzamy w roztworze wody i soli (na każdy litr wody sypiemy 1 łyżkę soli - nie ma potrzeby zwiększania tej ilości, gdyż sól służy tylko do dezynfekcji, nie przyspiesza usuwania substancji garbnikowych z drzewa), w roztworze rivanolu i wody (tabletka na każde 40 litrów wody) lub roztworze nadmanganianu potasu i wody. Wysoka temperatura skutecznie zabija grzyby (giną w 60°C), dlatego korzeń powinniśmy gotować przez około 30 min (nie ma potrzeby wydłużania tego procesu, gdyż nie wpływa on ani na przyspieszenie zatopienia korzenia, ani nie przyspiesza usuwania substancji garbnikowych z drzewa),
• gotowanie drewna w wodzie bez dodatku środka dezynfekującego – również około 30 minut (nie ma potrzeby wydłużania tego procesu, gdyż nie wpływa on ani na przyspieszenie zatopienia korzenia, ani nie przyspiesza usuwania substancji garbnikowych z drzewa),
• moczenie drzewa – w celu jego nasiąknięcia oraz obniżenia jego toksyczności (substancje niebezpieczne dla ryb, głównie taniny i związki fenolowe, rozpuszczają się w wodzie i z każdą jej wymianą jest ich coraz mniej). Drewno powinno być obciążone i codziennie zmieniamy wodę na świeżą. Długość moczenia drewna zależy od stopnia jego wysuszenia, gabarytów oraz nasiąkliwości. Procesu nie da się przyspieszyć,
• dokładne wypłukanie drewna w wodzie, którą dodajemy do akwarium np. przy podmianach,
• umieszczenie korzenia w akwarium.

Preparowanie drewna owocowego

Substancjami szkodliwymi dla ryb w tym przypadku są substancje garbnikowe – glikozydy cyjanogenne, które doskonale rozpuszczają się w ciepłej/gorącej wodzie i wraz z nią są usuwane. W związku z tym tylko duże korzenie wymagają wcześniejszego sezonowania/podsuszenia.

Korzeń suchy/martwy, który przeleżał na dworze kilka lat oraz małe korzenie/gałęzie żywe/świeże:

• okorowanie drewna: w tym przypadku kora powinna bez problemu schodzić przy użyciu rąk lub np. dłuta. Jeżeli jednak mamy z tą czynnością jakiś problem, to powinniśmy okorować drewno po gotowaniu w samej wodzie (0.5h powinno wystarczyć),
• dezynfekcja korzenia - ma na celu usunięcie potencjalnych grzybów, bakterii oraz owadów. Dezynfekcję przeprowadzamy w roztworze wody i soli (na każdy litr wody sypiemy 1 łyżkę soli - nie ma potrzeby zwiększania tej ilości, gdyż sól służy tylko do dezynfekcji, nie przyspiesza usuwania substancji garbnikowych z drzewa), w roztworze rivanolu i wody (tabletka na każde 40 litrów wody) lub roztworze nadmanganianu potasu i wody. Wysoka temperatura skutecznie zabija grzyby (giną w 60°C), dlatego korzeń powinniśmy gotować przez około 30 min (nie ma potrzeby wydłużania tego procesu, gdyż nie wpływa on ani na przyspieszenie zatopienia korzenia),
• gotowanie drewna w wodzie bez dodatku środka dezynfekującego – ma na celu neutralizację środka dezynfekującego, a także substancji niebezpiecznych dla ryb – glikozydów cyjanogennych. Kąpiel powinna trwać około 30 minut i powinniśmy ją powtórzyć kilkukrotnie (za każdym razem wymieniamy wodę na świeżą),
• moczenie drzewa – w celu jego nasiąknięcia. Drewno powinno być obciążone i pamiętamy o zmianie wody na świeżą (niefiltrowana, nienapowietrzana zacznie się psuć). Długość moczenia drewna zależy od stopnia jego wysuszenia, gabarytów oraz nasiąkliwości. Procesu nie da się przyspieszyć,
• dokładne wypłukanie drewna w wodzie, którą dodajemy do akwarium np. przy podmianach,
• umieszczenie korzenia w akwarium.

Duże korzenie świeże/żywe, których nie możemy gotować:

• pozostawienie drewna w środowisku naturalnym, na dworze lub utopienie go w zbiorniku wodnym/torfowisku/bagnie w celu samoistnego, naturalnego procesu neutralizacji toksyczności tego drewna przez mikroorganizmy, proces ten powinien trwać kilka miesięcy (im większy korzeń tym dłużej),
• okorowanie drewna: w tym przypadku kora powinna bez problemu schodzić przy użyciu rąk lub np. dłuta. Jeżeli jednak mamy z tą czynnością jakiś problem, to powinniśmy okorować drewno po gotowaniu w samej wodzie (0.5h powinno wystarczyć),
• dezynfekcja korzenia - ma na celu usunięcie potencjalnych grzybów, bakterii oraz owadów. Dezynfekcję przeprowadzamy w roztworze wody i soli (na każdy litr wody sypiemy 1 łyżkę soli - nie ma potrzeby zwiększania tej ilości, gdyż sól służy tylko do dezynfekcji, nie przyspiesza usuwania substancji garbnikowych z drzewa), w roztworze rivanolu i wody (tabletka na każde 40 litrów wody) lub roztworze nadmanganianu potasu i wody. Wysoka temperatura skutecznie zabija grzyby (giną w 60°C), dlatego korzeń powinniśmy zalać wrzącą wodą i moczyć przez około 30 min (nie ma potrzeby wydłużania tego procesu, gdyż nie wpływa on ani na przyspieszenie zatopienia korzenia), woda powinna być stale gorąca,
• moczenie drewna w wrzącej wodzie (woda powinna być stale gorąca) bez dodatku środka dezynfekującego – ma na celu neutralizację środka dezynfekującego, a także substancji niebezpiecznych dla ryb – glikozydów cyjanogennych. Kąpiel powinna trwać około 30 minut i powinniśmy ją powtórzyć kilkukrotnie (za każdym razem wymieniamy wodę na świeżą),
• moczenie drzewa – w celu jego nasiąknięcia. Drewno powinno być obciążone i pamiętamy o zmianie wody na świeżą (niefiltrowana, nienapowietrzana zacznie się psuć). Długość moczenia drewna zależy od stopnia jego wysuszenia, gabarytów oraz nasiąkliwości. Procesu nie da się przyspieszyć,
• dokładne wypłukanie drewna w wodzie, którą dodajemy do akwarium np. przy podmianach,
• umieszczenie korzenia w akwarium.

Preparowanie drewna iglastego

W tym przypadku najbardziej szkodliwymi związkami dla ryb są żywice (kwasy żywiczne i ich pochodne). Jedynym gatunkiem, który nie posiada przewodów żywicznych i nie wytwarza komórek żywicznych jest jodła. Żywice to związki nierozpuszczalne w wodzie, dlatego długie moczenie/gotowanie takiego drewna w celu pozbycia się tych związków nie ma sensu – ich toksyczność wciąż jest taka sama. Również długie suszenie nie neutralizuje żywic całkowicie (tylko lotne związki), gdyż w ich składzie są także związki nielotne (trudno parują). Dlatego drzewo suche/martwe, jak i świeże/żywe preparujemy dokładnie tak samo, przy czym w drugim przypadku proces będzie trwał znacznie dłużej. Preparacja drewna iglastego polega na zobojętnianiu kwasów żywicznych przy pomocy roztworu wodorotlenku sodu NaOH (zmydlanie) – produktem reakcji będzie żywiczan sodu, dobrze rozpuszczalny w wodzie. Etapy preparacji:

• oczyszczenie drzewa z kory - jeżeli mamy problem z tą czynnością, to powinniśmy okorować drewno po gotowaniu w samej wodzie (0.5h powinno wystarczyć),
• zmydlanie kwasów żywicznych w 2-3% wodnym roztworze wodorotlenku sodu (NaOH), roztwór powinien być ciepły (temperatura 40-70°C). W wyniku reakcji powstają mydła (poznamy ich powstanie po śliskiej powierzchni drewna, może powstać piana) dobrze rozpuszczalne w wodzie,
• neutralizacja wodorotlenku – płuczemy korzeń w ciepłej wodzie z niewielkim dodatkiem kwasu solnego HCl (roztwór 1-2%), można go zastąpić powszechnym kwaskiem cytrynowym,
• cykl zmydlania kwasów żywicznych oraz neutralizacji wodorotlenku powtarzamy do czasu ustania mydlenia,
• drewno w tym momencie powinno już tonąć, ale jeżeli tak nie jest, namaczamy go w ten sam sposób, jak drzewo liściaste,
• dokładnie płuczemy drewno w wodzie, którą dodajemy do akwarium np. przy podmianach,
• umieszczenie korzenia w akwarium.

Używając tej metody należy niezwykle uważać przy kontakcie z substancjami chemicznymi oraz podczas samych kąpieli – należy stosować środki ochrony indywidualnej (rękawice gumowe, ochrona oczu, ochrona dróg oddechowych) oraz cały proces przeprowadzać w dobrze wentylowanym pomieszczeniu. Preparowanie drewna tą metodą przeznaczone jest dla osób dorosłych i odpowiedzialnych.

Teoretycznie dobrze spreparowane drewno iglaste nie powinno stanowić zagrożenia dla naszych ryb. Jednak w praktyce może się okazać, że proces zmydlania przeprowadzaliśmy za krótko, a wodorotlenek sodu nie został zneutralizowany całkowicie. Dlatego każdy akwarysta musi sam zadecydować, czy chce ponosić ryzyko z tym związane i narażać swoich podopiecznych.

Dodatkowe informacje

Duże korzenie, które nie mieszczą nam się w żadnym naczyniu do gotowania zalewamy wrzątkiem (z środkiem dezynfekującym lub nie) w odpowiednim pojemniku, np. wannie, beczce itp.

Każdy korzeń, niezależnie od rodzaju drewna, ulega stopniowemu rozkładowi w środowisku wodnym. W wyniku tego rozkładu powstaje brązowy nalot na korzeniu, który brudzi ręce. W odpowiednich i sprzyjających warunkach drewno atakowane jest również przez różne gatunki grzybów (przeważnie pleśniowe) lub bakterie. Powinniśmy wówczas zbadać parametry wody, usunąć ewentualną przyczynę powstania pleśni i oczyścić korzeń mechanicznie oraz przez ponowne zagotowanie go (grzyby giną w temperaturze 60°C).

Źle spreparowany korzeń lub korzeń spróchniały/który już gnije barwi znacząco wodę, może powodować psucie wody, jej nieprzyjemny zapach, śnięcie ryb.

Korzeni nie lakierujemy - każdy rodzaj farby jest toksyczny, nie mówiąc o tym, że polakierowany korzeń nigdy nie zatonie, a mokrego korzenia nie da się polakierować (farba nie będzie się trzymała).